Bakterie - dobre czy złe?

Kiedy pada słowo "bakterie" to większość osób reaguje obawą i raczej kojarzy je z czymś negatywnym. Nie do końca jest to jednak zasłużona opinia. Wszystkie bakterie można zdefiniować jako mikroorganizmy (widoczne jedynie pod mikroskopem), które są wszechobecne (żyją w różnych środowiskach, jak i w/na organizmach żywych) i tak liczne oraz często trudno dostępne, że do dzisiaj udało się opisać jedynie niewielką część wszystkich występujących na świecie gatunków.

Bakterie "zobaczono" po raz pierwszy w latach 90. XVII wieku, kiedy to Antoni van Leeuwenhoek zaobserwował je przez zbudowany przez siebie mikroskop. Od tego czasu są przedmiotem ogromnego zainteresowania świata nauki. Świat bakterii jest pełen kolorów i kształtów. Aby obejrzeć je pod mikroskopem używa się preparatów barwionych. Dzięki temu możemy obserwować cechy komórek bakteryjnych (wymiar, kształt, sposób układania się). Mogą być one kuliste, cylindryczne lub spiralne. Powoli poznawano ich budowę, odkrywano ich chorobotwórczość i w miarę upływu lat udało się wynaleźć pierwsze leki przeciwbakteryjne.
Dzisiaj już wiemy, że wśród bakterii znajdą się takie, które są pożyteczne i wręcz niezbędne, ale przedmiotem największym obaw nadal pozostają te, które są chorobotwórcze.

Bakterie – plusy i minusy

Bakterie są przyczyną wielu chorób zakaźnych. Obecność bakterii możemy również dostrzec w naszej kuchni - są odpowiedzialne za psucie się żywności, a w przypadku jej spożycia wywołują objawy zatrucia u człowieka.

Wielu chorobom infekcyjnym potrafimy zapobiegać dzięki szczepieniom ochronnym, a pozostałe dosyć skutecznie leczyć dzięki antybiotykom.

Niestety bakterie próbują przełamywać nasze linie obrony. Uczą się omijać mechanizmy działania układu odpornościowego człowieka. Bronią się też przed antybiotykami, co obserwujemy w narastającym zjawisku antybiotykooporności. Dlatego tak ważne jest, aby ograniczać stosowanie antybiotyków tylko to określonych sytuacji i nie podawać ich w przypadku infekcji wirusowych, np. na przeziębienia czy grypy.

Antybiotyk może być zalecony wyłącznie przez lekarza. Nie wolno przyjmować go na własną rękę. W racjonalnym stosowaniu antybiotyków pomóc mogą: szybkie testy diagnostyczne, diagnostyka molekularna oraz rekomendacje terapeutyczne oparte na medycynie faktów (tzw. EBM). Takie postępowanie pozwala identyfikować bakterie wywołujące dane objawy u pacjenta oraz dobrze dopasować kurację.

W sytuacji kiedy antybiotyki zostaną przepisane przez lekarza z powodu zakażenia bakteryjnego to należy ściśle stosować się do zaleceń – podawać należy dziecku dawkę przypisaną (nie mniejszą!) i przez wyznaczony czas (nie wolno skracać terapii, nawet gdy dziecko szybciej poczuje się dobrze).

Poza wymienionymi "minusami" (chorobotwórczość, antybiotykooporność), warto wspomnieć o pozytywnych cechach bakterii. Pełnią one podstawową funkcję w obiegu materii. Potrafią rozłożyć każdą naturalną i wiele sztucznych substancji na proste związki (wykorzystują to np. biologiczne oczyszczalnie ścieków) łatwe do ponownego przyswojenia. Wykorzystywane są również do produkcji jogurtów i serów (nie tylko „psują” żywność). Poza tym bakterie występują naturalnie w organizmie człowieka (jako mikrobiota) – produkują substancje energetyczne wykorzystywane przez człowieka oraz chronią go przed bakteriami chorobotwórczymi.

Bakterie chorobotwórcze kontra dobre szczepy bakterii

Wkrótce po urodzeniu błona śluzowa jelit noworodka staje się takim ekosystemem zasiedlonym przez dużą ilość mikroorganizmów. Tworzą one razem z grzybami, jednokomórkowcami i wirusami tak zwaną mikrobiotę. Jej skład zależy od wielu czynników - między innymi od sposobu karmienia dziecka (karmienie piersią lub mieszanką mleczną).

W skład mikrobioty wchodzi około 1000 gatunków drobnoustrojów. W samym przewodzie pokarmowym znajduje się ich ponad 95% (pozostałe są w drogach rodnych, na skórze i w układzie oddechowym). Szacuje się, że ilość drobnoustrojów w organizmie człowieka przewyższa liczbę komórek organizmu człowieka. Niektórzy autorzy traktują wspomnianą mikrobiotę jako oddzielny narząd.
Skoro tych drobnoustrojów w przewodzie pokarmowym jest tak dużo to warto wspomnieć o ich roli. Nie znajdują się tam bez powodu. Mikrobiota chroni przed patogenami chorobotwórczymi. Drobnoustroje naturalnie bytujące w organizmie człowieka uruchamiają miejscową odpowiedź immunologiczną, produkują substancje hamujące rozwój patogenów, wytwarzają składniki odżywcze, wspomagają trawienie. Powodują również wzmocnienie ciągłości i funkcji bariery jelitowej.

W roku 1954 Ferdinand Vergin w swojej pracy wskazywał na niekorzystny wpływ antybiotyków na mikrobiotę jelitową i porównywał to do prozdrowotnego działania pożytecznych bakterii probiotycznych. Wiele lat wcześniej - już na początku XX wieku - rosyjski naukowiec, immunolog Ilia Miecznikow zaobserwował, że chłopów kaukaskich charakteryzował szczególnie dobry stan zdrowia i powiązał to ze spożywaniem przez nich naturalnych przetworów mleka zwierzęcego zawierających szczepy bakterii kwasu mlekowego m.in. Lactobacillus acidophilus.

W dzisiejszych czasach coraz więcej ukazuje się prac w temacie mikrobioty i pożytecznych szczepów bakterii. Jest ona przedmiotem żywego zainteresowania naukowców, lekarzy i dietetyków. Producenci mieszanek mleka modyfikowanego starają się tak udoskonalić ich skład, by był jak najbardziej zbliżony do mleka kobiecego, a tym samym chcą pozytywnie wpłynąć na mikrobiotę i rozwijające się dziecko, które z różnych przyczyn nie może być karmione mlekiem mamy.

Nie każdy szczep bakterii takie korzystne efekty wywołuje. Produkty ze szczepami bakterii są najlepiej przebadane w zapobieganiu biegunce poantybiotykowej oraz w przypadku ostrej biegunki (skracają nieco czas trwania objawów). Należy jednak podkreślić, że badania odnoszą się do konkretnych szczepów (jest to tak zwana szczepozależność efektu). Przed wyborem konkretnego preparatu należy zawsze sprawdzić nazwę szczepu, odnieść go do sytuacji klinicznej (do objawów, które demonstruje dziecko), sprawdzić jego datę ważności, instrukcję przechowywania i dawkowania (zwiększenie dawki nie spowoduje zwiększenia efektu działania).
Ograniczone są dane naukowe na temat ochronnej roli jogurtów i kefirów w wyżej wymienionych sytuacjach klinicznych. Dlatego nie zaleca się ich rutynowego stosowania.

Bakterie pomimo tego, że tak małe i niewidoczne "gołym okiem" są ogromnie ważnym składnikiem ekosystemu. Nie są odpowiedzialne jedynie za choroby zakaźne u ludzi, zwierząt i roślin, chociaż to z tym zwykle je kojarzymy. Należy pamiętać o ich korzystnych właściwościach i potężnej roli jaką odgrywają wchodząc w skład mikrobioty.

lekarz Dagmara Chmurzyńska-Rutkowska

ACI/529/01-2020

Data publikacji: 23.03.2020

---