Biegunka poantybiotykowa u dzieci

Antybiotyki to substancje, które hamują wzrost bakterii lub je zabijają. Można tym samym powiedzieć, że są naszą bronią w walce z chorobami bakteryjnymi (nie działają na wirusy). Poza tym antybiotyki mogą być również stosowane profilaktycznie na przykład przed zabiegami chirurgicznymi – zmniejsza to powikłania infekcyjne takich procedur.

Działanie antybiotyków

Skuteczność antybiotyków przez lata była generalnie bardzo duża. Antybiotyki przez wiele lat były uważane za cudowny środek, który poradzi sobie z problemem zakażeń bakteryjnych. Niestety już w latach 50. XX w. zaczęły pojawiać się szczepy oporne. Dlatego zdarzyć się może sytuacja, w której u pacjenta nie dojdzie do poprawy stanu zdrowia pod wpływem stosowania antybiotyku. Z jednej strony może się okazać, że został on nieprawidłowo dobrany: ma za wąski zakres działania, bakterie są oporne na ten konkretny antybiotyk. Z drugiej – być może został niepotrzebnie zapisany (nie jest w ogóle konieczny w danej jednostce chorobowej, bo ma ona podłoże wirusowe).

Antybiotyki mają różny mechanizm działania. Niektóre z nich działają bakteriobójczo, czyli bezpośrednio zabijają komórki bakterii, a inne jedynie hamują ich rozmnażanie (działanie bakteriostatyczne).

Miejsca docelowe dla działania antybiotyku w komórce bakteryjnej mogą być różne. Niektóre antybiotyki, na przykład β-laktamy, glikopeptydy czy imidazole hamują syntezęmściany komórkowej bakterii. Bez tego elementu bakterie nie są w stanie przeżyć. Inne (makrolidy czy aminoglikozydy) hamują biosyntezę białek - to najbardziej rozpowszechniony cel działania spośród wszystkich znanych antybiotyków. Kolejna grupa to te, które hamują syntezę kwasów nukleinowych (fluorochinolony czy ryfampicyna). Sulfonamidy czy trimetoprim hamują szlaki metaboliczne. Jest jeszcze grupa antybiotyków, która powoduje uszkodzenie błony protoplazmatycznej - dochodzi do zaburzenia jej szczelności (polimyksyny, amfoterycyna, nystatyna).

Antybiotyki mogą zakresem swoich działań obejmować kilka różnych rodzajów bakterii (nazywamy je szeroko-spektralnymi) albo działać na konkretny rodzaj bakterii (wąski zakres działania).

Oporność na antybiotyki to zjawisko niepożądane, które może wystąpić poprzez nieodpowiednie i nadmierne ich stosowanie. Drobnoustroje "uczą się" jak przetrwać pomimo niekorzystnych warunków, które na nie oddziałują. Człowiek „pomaga” bakteriom wytworzyć oporność, kiedy nie stosuje się do zaleceń lekarskich i przerywa kurację antybiotykiem, albo stosuje mniejszą jego dawkę. Największy wpływ na powstawanie oporności ma nadmierne zapisywanie antybiotyków.

Działania niepożądane antybiotyków

Takie zjawisko oporności na antybiotyki zmusza nas niekiedy do zapisywania takich preparatów, które mają większy zakres działania. Należy przy tym pamiętać, że antybiotyk oprócz eliminowania chorobotwórczych bakterii, niszczy również drobnoustroje, które są fizjologicznie obecne w organizmie. Mikrobiota jelit to obecne w przewodzie pokarmowym pożyteczne bakterie, które chronią człowieka przed zakażeniami wywoływanymi przez drobnoustroje chorobotwórcze. Jej pozytywny wpływ jest przedmiotem wielu badań, a zaburzenia jej składu to niekorzystne zjawisko obserwowane w trakcie kuracji antybiotykowej.

Warto pamiętać o tym, że każdy lek ma swoje działania niepożądane. Podobnie rzecz ma się z antybiotykami. W zdecydowanej większości przypadków dochodzi do lekkich niepożądanych objawów ze strony przewodu pokarmowego. Dziecko uskarżać się może na mdłości (niemowlę zasygnalizuje je niepokojem). Pojawić się mogą pleśniawki, biegunka, bóle brzucha, wymioty lub wysypki skórne o różnym stopniu nasilenia. Do rzadkich, cięższych działań niepożądanych zaliczyć można wstrząs anafilaktyczny, wysoką gorączkę czy bóle stawów.

Zakres działań niepożądanych antybiotyków u dzieci może być nieco większy niż w populacji osób dorosłych i związany jest z koniecznością przygotowania leków do postaci umożliwiającej jej podanie dziecku. Zamiast tabletek zwykle są to zawiesiny (syropy) czy saszetki do rozpuszczenia. Dodatki poprawiające smak lub kolor mogą być przyczyną występowania u dziecka reakcji alergicznych.

Biegunka poantybiotykowa u dzieci to jedno z częstszych działań niepożądanych stosowanej u dzieci antybiotykoterapii. Sama definicja biegunki jest właściwie taka sama bez względu na jej przyczynę. Rozpoznajemy ją gdy stolce są częstsze niż zwykle, gdy ich konsystencja staje się luźniejsza. Jeśli mówimy o biegunce poantybiotykowej to do definicji należy dodać fakt, że luźniejsze stolce mają związek z przyjmowaniem leków przeciwdrobnoustrojowych i nie można ich wytłumaczyć inną przyczyną.
Taka biegunka występuje u ok. 11-40% dzieci leczonych antybiotykami (zjawisko nieco częstsze w populacji dziecięcej niż u osób dorosłych).

Wystąpienie biegunki poantybiotykowej związane jest bezpośrednio z toksycznym działaniem antybiotyku na komórki jelitowe (enterocyty). Dodatkowy mechanizm wystąpienia jej objawów obejmuje zaburzenia trawienia i wchłaniania cukrów czy pobudzenie perystaltyki przewodu pokarmowego. Główną przyczyną wystąpienia biegunki poantybiotykowej jest jednak dysbioza jelitowa (zaburzenie składu mikrobioty jelitowej). Może ona torować rozwinięcie się zakażenia bakterią Clostridium difficile (częściej w populacji osób dorosłych).

Jest kilka czynników ryzyka wystąpienia takiej biegunki. Jeśli zastosujemy u dziecka antybiotyk szeroko-spektralny, czyli taki, który działa na kilka różnych rodzajów bakterii to ryzyko biegunki wzrasta. Taką sytuację wymusza na nas niekiedy narastająca antybiotykooporność drobnoustrojów. Stosowanie antybiotyku przez długi czas lub wielolekowe terapie, również zwiększają ryzyko biegunki. Dodatkowe obciążenia zdrowotne są kolejnym czynnikiem ryzyka jej wystąpienia – mowa u o nieswoistych zapaleniach jelit, steroidoterapii, długotrwałej hospitalizacji czy niedoborach odporności.

Większe ryzyko biegunki jest również zależne od wieku (u niemowląt częściej niż u starszych dzieci). Rozpoznaje się ją częściej u osób z zaburzeniami odporności, chorych przewlekle, po zabiegach operacyjnych czy żywionych pozajelitowo. To co warte jest podkreślenia – droga podania antybiotyku nie ma znaczenia. Jeśli podamy antybiotyk dożylnie to biegunka nadal może wystąpić.

Do rozwoju biegunki może dojść już w kilka godzin od rozpoczęcia antybiotykoterapii, ale nawet 8-10 tygodni (!) po jej zakończeniu. Najczęściej taka biegunka ma przebieg łagodny. Objawy nie są zbyt uciążliwe i same się ograniczają (nie jest konieczne podawanie żadnych dodatkowych leków – głównie dbamy o odpowiednie nawodnienie dziecka). Bywają jednak ciężkie postacie zapalenia jelit, które wymagają pilnej konsultacji z lekarzem. Stolce są wtedy cuchnące, zawierają krew i śluz, występuje silny ból brzucha, gorączka i ciężkie odwodnienie. Na szczęście taka sytuacja zdarza się stosunkowo rzadko u dzieci.
W zdecydowanej większości przypadków przebieg biegunki poantybiotykowej jest na tyle łagodny, że nie wymaga dodatkowej diagnostyki (wykonywania jakichkolwiek badań).

W przypadku wystąpienia biegunki poantybiotykowej, zgodnie z zaleceniami Amerykańskiej Akademii Pediatrii zaleca się odstawienie antybiotyku jeśli jest to możliwe. Jeśli nie jest to możliwe to konieczna jest zmiana antybiotyku na inny. U pacjentów z lekkim przebiegiem biegunki powinno dojść do poprawy po 48 godzinach, a do wyleczenia po 7-10 dniach. Jeżeli takie postępowanie nie przynosi efektu to należy rozważyć dodatkowe badania.

W zapobieganiu biegunce poantybiotykowej zaleca się przede wszystkim ich racjonalne stosowanie i edukację pacjentów w kwestii prawidłowego przyjmowania antybiotyków. Ponadto jednoczasowo z antybiotykiem zaleca się stosowanie preparatów zawierających szczepy pożytecznych bakterii o udokumentowanej skuteczności (S. boulardii. Lactobacillus GG oraz Str. Thermophilus/B. lactis Bb12). Udowodniono naukowo zmniejszenie ryzyka wystąpienia biegunki przy połączeniu antybiotykoterapii ze stosowaniem tych pożytecznych szczepów.

Racjonalna antybiotykoterapia, czyli stosowanie antybiotyku jedynie w ściśle określonych sytuacjach i zawsze tylko ze wskazań lekarza, pozwolą nam z jednej strony wyhamować zjawisko powstawania antybiotykooporności i dadzą możliwość stosowania antybiotyków o wąskim spektrum działania. Takie działanie z jednoczasowym stosowaniem dobrze przebadanych szczepów bakterii pozwoli ograniczyć częstość występowania działań niepożądanych antybiotyków – w tym biegunki poantybiotykowej.

lekarz Dagmara Chmurzyńska-Rutkowska

ACI/529/01-2020

Data publikacji: 23.03.2020

---