Oporność bakterii na antybiotyki

Antybiotyki są znane prawie od 100 lat i odniosły ogromny sukces w medycynie XX wieku. W 1928 roku sir Aleksander Fleming przypisał działanie bakteriobójcze substancji produkowanej przez grzyby. W niedługim czasie wyizolowano tę substancję w czystej chemicznie postaci i tak oto uzyskaliśmy penicylinę, którą stosuje się w medycynie po dziś dzień.
Ten sam człowiek odbierając nagrodę Nobla za swoje osiągnięcie przewidział również zjawisko oporności bakterii na antybiotyki.

Działanie antybiotyków

Antybiotyki stosuje się w leczeniu zakażeń bakteryjnych, rzadziej grzybiczych. Stosując dany antybiotyk mamy nadzieję pozbyć się bakterii, która wywołuje u pacjenta chorobę. Zdarzyć się może sytuacja, kiedy pomimo stosowania antybiotyku nie dochodzi do zabicia czy wyhamowania namnażania się bakterii. Wówczas mówimy, że jest ona oporna na dany antybiotyk, a leczenie tym samym jest nieskuteczne.

Zastosowanie antybiotyków u małych pacjentów

U dzieci we wczesnym dzieciństwie rozpoznaje się średnio do 8–10 infekcji dróg oddechowych w ciągu roku. W 90% przypadków są to jednak zakażenia wirusowe i nie ma sensu leczenie antybiotykiem, bo po prostu wirusy nie są na antybiotyki wrażliwe.
W niewielkim odsetku przypadków może dojść po zakażeniu wirusowym do nadkażenia bakteryjnego i wtedy konieczne może być zastosowanie antybiotyku.

Zdecydowanie rzadziej występują u dzieci infekcje bakteryjne. One z kolei wymagają podania antybiotyku. W takich sytuacjach jest on niezbędny, bo chroni przed groźnymi powikłaniami, skraca czas trwania choroby, zakaźność czy przynajmniej łagodzi jej objawy.
W przypadku wystąpienia objawów zakażenia bakteryjnego u dziecka, pediatra jest w stanie dzięki dokładnemu zebraniu wywiadu i przeprowadzeniu badania fizykalnego wstępnie podejrzewać jaka bakteria zaatakowała małego pacjenta. A to wszystko dzięki tak zwanej "analizie epidemiologicznej". Epidemiologia to oddzielna nauka, która zajmuje się analizą czynników wpływających na szeroko pojęte zdrowie populacji.

Takie analizy epidemiologów między innymi określają częstość występowania chorób na danym obszarze, ale i oceniają wrażliwość drobnoustrojów na antybiotyki. Lekarz dzięki temu jest w stanie wysunąć podejrzenia co do tego jaka bakteria z dużym prawdopodobieństwem zaatakowała dziecko i jakie leczenie na nią zastosować. Takie postępowanie nazywamy leczeniem empirycznym (leczeniem bez dokładnej identyfikacji bakterii).

Druga sytuacja, zdecydowanie bardziej komfortowa jest taka, gdy udaje nam się określić czynnik sprawczy zakażenia. Lekarz może zlecić badania mikrobiologiczne, które pozwolą nam zidentyfikować bakterię. Jako materiału do badania możemy użyć krwi pacjenta, jego moczu, płynu mózgowo rdzeniowego, czy wykonać wymaz z gardła. O tym jakie badanie wykonać decyduje lekarz, biorąc pod uwagę objawy infekcji.

W laboratorium mikrobiologicznym oznaczany jest gatunek bakterii i jej wrażliwość na antybiotyki, czyli tzw antybiogram (czas oczekiwania na pełne badanie to 2-3 doby).

Dzięki takiemu badaniu mikrobiologicznemu możemy określić wspomnianą wrażliwość na antybiotyki, a tym samym zastosować leczenie celowane, które na pewno zadziała na sprawcę całej infekcji u dziecka (mamy pewność, że dana bakteria zareaguje na leczenie). Takie postępowanie jest najbardziej skuteczne. A dodatkowo często pozwala nam na uniknięcie podawania antybiotyków o szerokim zakresie działania.

Oporność bakterii

Badanie mikrobiologiczne jest bardzo przydatne chociaż nie zawsze możliwe do wykonania (niekiedy nie pozwala na to stan pacjenta, wcześniej stosowane leczenie lub sposób pobrania materiału jest nieprawidłowy). Antybiogram pozwala ocenić na jakie antybiotyki bakteria jest wrażliwa, a na jakie oporna.

Skąd bierze się ta oporność? Może być ona naturalna albo nabyta związana również z nadużywaniem antybiotyków lub nieprawidłowym ich stosowaniem.

Bakterie są naturalnie oporne na niektóre antybiotyki. Ta naturalna oporność występowała od zawsze, jeszcze przed erą antybiotykową jako właściwość danego gatunku drobnoustroju. Taką naturalną oporność wykorzystuje się min przy produkcji szczepów do uzupełniania flory bakteryjnej podczas anybiotykoterapii. Wiemy, że możemy podać "dobre bakterie" (np. jako profilaktykę biegunki), a antybiotyk stosowany do leczenia bakterii chorobotwórczych nie zniszczy tych pożytecznych.

Co ciekawe bakterie bronią się na różne sposoby przed antybiotykami i zyskują oporność nabytą. Niejako "uczą się" jak przechytrzyć antybiotyk. Im więcej antybiotyków stosujemy i im szerszy mają one zakres działania tym bardziej "uczymy" bakterie jak uniknąć działania antybiotyków. Zaczynają się one swobodnie namnażać pomimo jego stosowania i jakby tego było to przekazują sobie oporność na antybiotyki.

Bakterie potrafią zmodyfikować swoją ścianę komórkową tak, aby antybiotyk nie wniknął do ich wnętrza, potrafią wyrzucać lek z wnętrza komórki, dzięki produkowanym enzymom niszczą antybiotyk, a nawet stosują swego rodzaju kamuflaż przez co antybiotyk bakterii nie rozpoznaje.

Skąd bierze się oporność nabyta bakterii?

Jest kilka powodów tej sytuacji. Stosowanie antybiotyku poza wskazaniami, czyli na infekcje wirusowe, to jedna z przyczyn narastania oporności bakterii. Niestosowanie się do zaleceń antybiotykoterapii (zbyt małe dawki, zbyt szybkie zakończenie leczenia, stosowanie antybiotyków "wypożyczonych" od sąsiadki itp.). Ale poza tym nadużywanie antybiotyków w rolnictwie i przemyśle przyczyniło się do narastania wielolekooporności. Taka sytuacja jest o tyle niebezpieczna, że w pewnym momencie nie będziemy w stanie leczyć infekcji bakteryjnych, bo bakterie je wywołujące będą oporne na wszystkie wynalezione antybiotyki.

Racjonalna antybiotykoterapia i prawidłowe stosowanie antybiotyku przez pacjenta w leczeniu domowym pozwolą nam ochronić antybiotyki tak, by służyły nam jak najdłużej. Nie wyeliminujemy oporności całkowicie, ale możemy spowolnić trochę je rozprzestrzenianie.

lekarz Dagmara Chmurzyńska-Rutkowska

ACI/523/12-2019

Data publikacji: 30.01.2020

---